Aikido những năm sau thế chiến: 1946-1956 ( mượn đở bài anh tristian_the_fall)
By Stanley Pranin
Dẫn nhập
Mặc dù khái niệm "Aikido" xuất hiện từ năm 1942, nhưng sự phát triển của môn võ này chỉ có bước chuyển biến thật sự vào cuối những năm 1950s. Những hậu quả của thế chiến đã gây ra nhiều khó khăn, hạn chế cho sự phát triển của môn võ. Cùng với sự suy yếu về kinh tế và sức mạnh của nước Nhật, có thành kiến tiêu cực mạnh mẽ đối với tư tưởng quân phiệt trước chiến tranh. Chính vì lý do đó mà các môn võ, vốn rất được coi trọng và là một phần của chương trình giáo dục trước kia, đã chịu những điều tiếng nhất định.
Do chỉ có số ít những người tập Aikido có hiểu biết thật sự về nguồn gốc của môn võ, nên hiện có rất nhiều quan điểm sai trái về cách mà aikido chiếm giữ được vị trí như hiện tại trong nền võ thuật hiện đại Nhật Bản. Một trong những hiểu lầm lớn nhất có lẽ chính là ý tưởng cho rằng Tổ sư Morihei Ueshiba là người có công lớn trong việc truyền bá Aikido sau thời Thế chiến. Điều này hoàn toàn sai lầm. Nói chính xác là, vai trò của Tổ sư chỉ trên khía cạnh tinh thần và những ảnh hưởng của Người đối với những người đệ tử Aikido đầu tiên. Thực tế thì, phương pháp sư phạm và kĩ thuật của Koichi Tohei và Kisshomaru Ueshiba con trai Tổ sư - của Aikikai, và Gozo Shioda của Yoshikan Aikido mới chính là tiêu chuẩn của Aikido hiện đại. Thậm chí rất nhiều phương pháp huấn luyện ngày nay ở các võ đường vẫn còn bị ảnh hưởng bởi phong cách của những người thầy lớn này.
Trong bài viết này tôi sẽ viết về những năm tháng khó khăn sau thế chiến, về những nhân vật lớn bằng những nghĩ suy và hành động của mình đã tạo ra những bước phát triển ban đầu cho môn võ cùng những bối cảnh đã giúp môn võ phát triển vượt bậc ở Nhật Bản và trên thế giới
Hoàn cảnh sau chiến tranh
Hội đồng chỉ huy tối cao lực lượng Đồng minh (SCAP) đã cấm việc tập luyện võ thuật từ năm 1945. Thực chất lệnh cấm này chấm dứt việc huấn luyện tại các cơ sở giáo dục và giải thể Dai Nippon Butokukai (liên đoàn Võ thuật Nhật bản), một tổ chức trung ương cho các môn võ Nhật bản trong thời kì chiến tranh ở Nhật Bản. Đã có rất nhiều hoài nghi về thực chất cái gì bị cấm và hoạt động gì vẫn được cho phép, tuy nhiên, có ít người dám tập vì sợ các biện pháp đàn áp của lực lượng chiếm đóng. Ngoài ra, do tình hình kinh tế khó khăn lúc đó, tập võ cũng là một việc xa xỉ quá sức mà ít người có thể đáp ứng nổi.
Tổ sư bên cạnh Koichi Tohei, Gozo Shioda và nhiều đệ tử giai đoạn hậu thế chiến
Trong hoàn cảnh trên thì điều kiện ở dojo Wakamatsu-cho của thầy Morihei cũng không thật sự thuận lợi cho việc luyện tập aikido. Dojo, vốn có tên Kobukan thời kì trước chiến tranh, là một trong vài toà nhà còn sót lại sau những trận không kích ở khu vực Shijuku lúc này cũng trong tình trạng rất xập xệ. Chỉ một góc của dojo là còn thảm tatami mà những tấm thảm đó cũng rất tơi tả. Những người mới tập vì vậy phải tập trên sàn gỗ. Một vài gia đình không có nhà ở được chia cho một phần của dojo và mùi nấu nướng từ các gia đình thường xuyên làm ảnh hưởng đến dojo. Có một thời gian dojo còn được chưng dụng làm sàn nhảy, khu tokonoma (chỗ để treo các bức thư pháp, cắm hoa,...) đã biến thành sân khấu. Đó chủ yếu là những sinh viên của trường Waseda và Takushoku - trường cũ của Kisshomaru và Gozo Shioda - họ sử dụng khu nhà này khi Kisshomaru đi vắng. Không có lịch tập cố định ở đây lúc đó.
Tổ sư Morihei Ueshiba, ảnh chụp năm 1956
Thầy Morihei Ueshiba sống ở Iwama từ năm 1942 với bà Hatsu và chủ yếu tập trung vào làm vườn, tập thiền và dạy một vài đệ tử quanh đó. Thầy ít khi đi xuống Tokyo và không còn tham gia việc dạy dỗ ở Hombu dojo.
Về mặt tổ chức mà nói thì tổng đàn thực chất lúc đó đã được rời từ Tokyo về Iwama. Lúc này Zaindan Hojin Aikikai đã được sát nhập vào Mito, quận Ibaragi năm 1948. Sau khi đã có được sự thừa nhận nhất định từ công chúng, tổng đàn Aikido vẫn ở Iwama cho đến năm 1955 khi mà Kisshomaru cuối cùng cũng đã ngừng làm để dành toàn thời gian cho công việc ở dojo.
Kisshomaru Ueshiba
Kisshomaru Ueshiba, ảnh năm 1961
Vai trò của đệ nhị đạo chủ là trung tâm của sự phát triển Aikido đến nay vẫn ít được hiểu thấu đáo. Điều này một phần bởi vì tính cách và kĩ thuật Aikido của thầy tương đối "dè dặt" so với những nhân vật nổi tiếng như Tổ sư, Koichi Tohei và Gozo Shioda.
Kisshomaru nắm giữ vai trò đứng đầu Kobukan Dojo kể từ năm 1942 khi vẫn là sinh viên ở trường Waseda. Tổ sư về Iwama trong năm đó khi mà hoạt động của dojo gặp rất nhiều khó khăn do ảnh hưởng của chiến tranh và các đợt không kích của lực lượng Đồng Minh ở Tokyo.
Một vài năm sau thế chiến Kisshomaru vẫn sống với cha mẹ ở Iwama, nhưng sau đó thì Kisshomaru làm cho Osaka Shoji, một hãng vệ sĩ ở Tokyo năm 1949. Cũng trong năm này ông bắt đầu dạy một vài lớp nhỏ ở Hombu. Số người tham gia lúc này vẫn còn rất hạn chế. Cũng chính vào khoảng thời gian này mà lệnh cấm luyện tập võ thuật được lực lượng chiếm đóng gỡ bỏ.
Kisshomaru khi đó được một loạt người cố vấn hỗ trợ, phần lớn là những người có quan hệ với gia đình Ueshiba kể từ trước chiến tranh. Morihei Ueshiba tập hợp được quanh mình một lực lượng gồm những quân binh, chính trị gia, thương gia và trí thức, những người đã biết danh tiếng là một võ sư nổi tiếng của người. Trong số những người tiếp tục hỗ trợ Kisshomaru sau chiến tranh có những cái tên như Kin''ya Fujita và Kenji Tomita, vốn là thành viên của hội đồng quản trị của Hội Kobukai. Thêm vào đó còn có Seiichi Seko, Kisaburo Osawa và Shigenobu Okumura. Cả 2 người sau đều là những võ sư cấp cao đã từng tập từ hồi chiến tranh
Phục hồi việc luyện tập
Hầu hết các đại đệ tử của thầy Morihei Ueshiba từ hồi trước chiến tranh đã vào quân đội từ cuối những năm 1930s và điều này đã ảnh hưởng đến việc luyện tập của họ. Sau chiến tranh chỉ có số ít tiếp tục luyện tập trong khi một số vẫn giữ những quan hệ xã hội nhất định với gia đình Ueshiba. Một vài đệ tử trước chiến tranh có quay lại Hombu Dojo gồm có Gozo Shioda, Koichi Tohei, Osawa, và Okumura. Những đệ tử lớn đó cùng với vài người trẻ tuổi nữa bắt đầu luyện tập từ cuối những năm 1940, đầu những năm 1950s. Danh sách những đệ tử khi đó có những tên tuổi nổi tiếng như Morihito Saito, Sadateru Arikawa, Hiroshi Tada, Seigo Yamaguchi, Shoji Nishio, và Nobuyoshi Tamura. Rất nhiều người sẽ ngạc nhiên khi biết rằng những cái tên vẫn thường gắn với Gozo Shioda và Yoshinkai Aikido như Kiyoyuki Terada, Shigego Tanaka, Tadataka Matsuo cũng gia nhập Aikikai trong khoảng thời gian này. Điều này diễn ra trước khi Yoshikan tách ra khỏi Aikikai.
Koichi Tohei: "Giri no onisan, ông anh cọc chèo lớn"
Koichi Tohei, c. 1953
Đây là lúc thích hợp nhất để nói đến vai trò của Koichi Tohei trong giai đoạn đầu truyền bá aikido. Sẽ là việc rất khó để nói về đóng góp của thầy Tohei trong khuôn khổ Aikikai. Việc rời bỏ Aikikai của thầy trong bối cảnh không hay ho gì của năm 1974 đã khiến vai trò nổi bật của thầy bị giảm khuyết đi rất nhiều trong những ấn phẩm sau này của Aikikai. Về phần mình, thầy Tohei cũng đánh giá thấp ảnh hưởng của thầy Morihei Ueshiba trong những năm tháng ban đầu của mình và thường đề cập vai trò của mình trong Aikikai dưới góc nhìn tiêu cực trong những cuốn sách và bài phỏng vấn sau này.
Kết cục cuối cùng của mối sự chia rẽ giữa Kisshomaru và Tohei chắc chắn là điều không ai có thể hình dung được từ cuối những năm 1940 khi mà mối quan hệ của họ rất gần gũi do tình yêu, đam mê lớn của họ với aikido cùng những ràng buộc do cả hai cùng lấy chị em của một gia đình.
Sau khi không thành công trong buôn bán ở quận Tochigi, thầy Tohei lần đầu tiên tới Hawaii năm 1953 theo lời mời của Hawaii Nishi Kai và ở đó trong một năm. Lúc đó dù mới chỉ 32 tuổi nhưng thầy Tohei đã đạt 8 đẳng và là một trong những võ sĩ hàng đầu và đóng góp nhiều cho việc giúp aikido phục hồi ở Nhật Bản.
Hombu dojo lúc đó trong tình trạng tồi tàn và thầy Tohei đã gửi tiền về từ Hawaii để giúp sửa chữa và mua những tấm tatami mới. Sau chuyến đi đầu tiên, thầy Tohei có những chuyến đi thường xuyên và dài hơn tới Hawaii và sau đó là tới lục địa Hoa Kỳ khi mà danh tiếng là thầy dạy aikido số một của thầy ngày càng được biết tới.
Thành công của thầy Tohei không chỉ mang lại cho thầy vị thế trên trường quốc tế mà thầy còn có một vị trí đặc biệt ở Aikikai. Rất nhiều nội đệ tử (uchideshi) và võ sinh trẻ tham gia các lớp học của thầy Tohei và tập theo cách thở misogi của thầy ở Ichikukai và gia nhập Tempukai, một tổ chức của Tempu Nakamura.
Thầy Tohei được phong Shihan Bucho (trưởng giáo, người đứng đầu đội ngũ huấn luyện viên) tại đạo đường Hombu từ năm 1956 và phương pháp huấn luyện của thầy ảnh hưởng đến nhiều huấn luyện viên trẻ sau này. Một số huấn luyện viên cấp cao hơn thường tránh phương pháp của Tohei và tiếp tục theo con đường của riêng họ. Điều này sau này đã trở thành một vấn đề gây mâu thuẫn.
Vào lúc này thì Kisshomaru và Tohei vẫn có quan hệ tốt. Cùng bị ràng buộc với quan hệ anh em theo pháp luật, dường như tương lai của aikido lúc này sẽ phát triển theo hướng Kisshomaru sẽ là "Đạo chủ" và đảm bảo vai trò hành chính ở Aikikai còn thầy Tohei quản lý việc giảng dạy và phát triển môn võ
Gozo Shioda và Yoshinkan
Gozo Shioda biểu diễn kotae gaishi năm 1955
Rất nhiều người từng được huấn luyện ở Aikikai coi Yoshinkan Aikido là người "em thấp kém" vì vị thế yếu hơn của Yoshinkan so với Aikikai. Điều này thực chất đã làm phủ nhận vai trò rất lớn của Gozo Shioda và những người thân cận của mình trong vai trò đầu tàu giúp dẫn dắt phục hồi aikido sau những năm thế chiến.
Shioda là một trong những đệ tử đầu tiên của Tổ sư bắt đầu tập ở Kobukan Dojo từ năm 1932. Ông tập "aiki budo" trong suốt tám năm trước khi sống phần lớn thời gian ở Trung Quốc trong thời gian chiến tranh thế giới. Thu năm 1946, một vài tháng sau khi rời quân đội hoàng gia, Shioda dành một vài tuần tập nặng và làm ruộng ở nhà thầy Ueshiba ở Iwama. Lúc đó còn là chàng trai trẻ trong khi thầy mình đã giải nghệ nên Shioda quyết định trở về Tokyo và giống như bao người khác bươn chải cho cuộc sống ở đất nước Nhật Bản nghèo đói lúc này.
Năm 1950, Shioda được mời làm bảo vệ cho xưởng Tsurumi của hãng thép Nihon Kokan sau sự xuất hiện của "cuộc thanh trừng Đỏ". Đó là một phong trào chống Cộng sản của tướng Mac Arthur để đàn áp các hiệp đoàn đang rất mạnh ở Nhật lúc bấy giờ. Kết quả là có khoảng 11,000 người hoạt động nghiệp đoàn đã bị sa thải. Shioda tập hợp chừng 55 người mạnh nhất của các câu lạc bộ kendo, judo và sumo của đại học Takushoku, trường cũ của mình, để lập lên lực lượng bảo vệ ở đó. Điều này buộc thầy phải thường xuyên dạy aikido ở các khu khác nhau của xưởng kể từ năm 1952. Shioda cũng tới biểu diễn aikido tại nhiều sở cảnh sát thời gian đầu những năm 1950.
Năm 1954, thầy Shioda tham dự vào một buổi biểu diễn aikido lớn tổ chức ở Tokyo với sự tham dự của 15 ngàn người. Tổ sư Morihei Ueshiba cũng đã nhận lời tham dự nhưng cuối cùng do sức khoẻ yếu nên để thầy Koichi Tohei đại diện Aikikai.
Màn biểu diễn của thầy Shioda nhận được sự ủng hộ nhiệt liệt từ đám đông khán giả và dần dần thì phái Yoshinkan non trẻ đã trở nên nổi tiếng hơn. Cùng lúc, các hoạt động của thầy Shioda trong giai đoạn này đã giúp ông nổi tiếng hơn trong giới thương gia. Đặc biệt là một người tên Shoshiro Kudo, người đứng đầu ngân hàng Tomin đã quyết định tài trợ cho Yoshinkan và xây giúp họ một đạo đường. Cơ sở Tsukudo Hachiman được ra mắt công chúng năm 1955.
Nếu nhìn vào những tấm ảnh của những năm đầu thập niên 1950s, chúng ta sẽ thấy rất nhiều khuôn mặt của các trường phái Aikido khác xuất hiện cùng với các thầy của Aikikai. Ví dụ, Shioda và các nhân vật quan trọng khác của Yoshinkan như Terada, Tanaka, Matsuo cùng với Kisshomarru, Tohei, Saito, Arikawa, Tada, Yamaguchi, Nishio.
Trước năm 1955 thì tổ chức Yoshikan Aikido không thật sự rõ rệt. Hoạt động của những người này chủ yếu dựa trên tình huynh đệ anh em chứ không phải một tổ chức. Do hoàn cảnh xô đẩy, thầy Shioda đã xây dựng cho mình một đội ngũ nòng cốt và có những hỗ trợ tài chính đúng vào thời điểm Aikikai bắt đầu có những bước chuyển mình ban đầu của mình.
Sau khi Yoshinkan được thành lập, Aikikai rất quan tâm tới những chuyển biến của tổ chức mới thành hình này. Thực chất có thể nói là đã có một sự cạnh tranh ngầm giữa hai bên. Điển hình của ví dụ này là việc Aikikai phong đai cho một loạt võ sư của mình như Koichi Toihei,... để sánh với đẳng cấp của các võ sư bên Shioda. Thực chất, trong giai đoạn "lạm phát thăng cấp" này có một vài huấn luyện viên nổi tiếng của Aikikai đã vượt cấp để Aikikai có hệ thống huấn luyện viên tương đương như Yoshinkan. Bằng cách này thì Aikikai có thể có nhiều võ sư cấp cao cho quá trình truyền bá aikido của mình. Morihito Saito Sensei có lần nói với tôi rằng ông cũng được nhẩy cấp tới 2 đẳng trong những năm 1950s.
